Аҧсны Аҳәынҭқарра Ахада

Ҳаҭыр зқәу Аԥсны Жәлар Реизара – Апарламент  адепутатцәа, ҳаҭыр зқәу асасцәа,  

шәышҟа иҟасҵо Ацҳамҭа азкуп иҳаҩсыз ашықәсазы анагӡаратә мчхара имҩаԥнагаз аусура ахырхарҭа хадақәеи 2022 шықәсазы иазԥхьагәаҭоу аусуреи.
Ишәгәаласыршәоит иҳалаҵәаз короновирустә ҿкы иахҟьаны сара уажәраанӡа Ацҳамҭа шшәыдсымгалац. Ҳамчқәа зегьы ачымазара аҿагылара иазкын. Убри аан иҳәатәуп, Аԥсны аҭоурых ҿыц аҟны аҳәынҭқарра Ахада иалкаау мзызк шыҟамызгьы, Аԥсны Жәлар Реизара – Апарламент  ашҟа есышықәсатәи Ацҳамҭа аныҟаимҵоз шыҟаз.

Сажәа хацсыркуеит апандемиа аҿагыларазы имҩаԥаҳгаз аусура азгәаҭарала.  

Ҩышықәса инарзынаԥшуа коронавирустә ҿкы аидара аиҳарак зыжәҩа иқәлаз Аԥсны Аҳәынҭқарра агәабзиарахьчара аминистрра асистемазы ԥышәара дуны иҟалеит. Аҳәынҭқарра иалшоз зегьы ҟанаҵеит амедецинатә усбарҭақәа зыда ԥсыхәа ыҟам ахәшәқәа, ацхыраагӡа-ныхтә материал, амыругақәа рыла реиқәыршәаразы.
Рбагақәак аазгоит Ахада Ирезервтә фонд аҟнытә ахарџьқәагьы надкыланы Covid-19 аҿагыларазы абиуџьеттә харџьқәа рзы.
2020 шықәса инаркны 2022 шықәса рашәарамза 1 аҟынӡа аҳәынҭқарратә биуџьет аҟнытә иазоужьын 1 млрдки 18 млн. мааҭ, урҭ рыҩныҵҟа иҟоуп:
- короновирустә ҿкы аҿагылара иадԥхьалаз амедецинатә усзуҩцәа руалафахәы ахыхь ирызшәаз  – 282,9 млн. мааҭ;
- Гәдоуҭатәи Ацентртә раионтә хәышәтәырҭа аусуразы –  102 млн. мааҭ инареиҳаны;
- агәабзиарахьчара асистема иаҵанакуа аобиектқәа рырҽеира-реиҭашьақәыргыларатә усурақәа рзы – 8 млн. 800 нызқьи мааҭ;
- ахәшәқәа, ацхыраагӡа-ныхтә материал, амыругақәа раахәареи раагареи рзы– 533-еи бжаки млн. мааҭ;
- аҵәыҵәри аахәареи, аагареи, аҿакреи рзы – 28 –еи бжаки млн. мааҭ;
- акарантин аҟны иҟаз ауааԥсыра рышьҭаҵаразы ахарџьқәа, иара убас Урыстәыла Атәылахьчара амобилтә хәышәтәырҭа аиҿкааразы   – 25 млн. 700 нызқьи мааҭ;
- афатә, анхамҩаҭә тауарқәа, абиотехникатә маҵзурақәа, асанитар-транспорттә хархәагақәа, абылтәы-хьшьтәы материалқәа, амедицинатә маҭәахәқәа, Асанитартә епидимиологиатә станциазы инсинератор ашьақәыргыларазы ахыбра аргылара –36 млн мааҭ инареиҳаны.
Хыхь иазгәаҭоу ахықәкқәа рзы азеиԥш харџьқәа рыҩныҵҟа иҟоуп Ахада Ирезервтә фонд аҟнытә ирзоужьыз 318 млн. 900 нызқь мааҭ.
Абри адагьы, аҳәынҭқарра иалшеит Гәдоуҭатәи Ацентртә раионтә хәышәтәырҭаҟны, ареспубликатә хәышәтәырҭа ахшараиуратә ҟәшаҟны арҽеира-еиҭашьақәыргыларатә усурақәа рымҩаԥгара, Гал араиони Очамчыра араиони рыҟны ахәышәтәырҭа хадақәа рыҟны арентген-аппаратқәа реиҭашьақәыргылареи рыԥхьаӡацыркреи, агәабзиарахьчара иатәу араионтә маҵзурақәа рзы амедецинатә цхырааразы амашьына ласқәа, еиԥҟьарада фымцала аиқәыршәаразы амыругақәа, ИВЛ аппаратқәа раахәара.  
Ҳазҭагылоу аамҭазы иазԥхьагәаҭоуп арҿеира-еиҭашьақәыргыларатә усурақәа рымҩаԥгара Иҷыдоу аԥсихоневрологиатә хәышәтәырҭаҟны, иҿыцу Ареспубликатә хәыҷтәы хәышәтәырҭа аргылара.
Аԥсны Аҳәынҭқарра агәабзиарахьчара асистема иҷыдоу, зтехнологиа ҳараку амедецинатә цхыраара аҟаҵаразы макьана алшара амаӡам. Абри инамаданы, ада ԥсыхәа амамкәа ианыҟала, Агәабзиарахьчара аминистрра ҳтәылауаа Аԥсны Аҳәынҭқарра анҭыҵ рыхәышәтәра иазку хықәкылатәи апрограмма анагӡара иаҿуп. Афинанстә зоужьра иартәоит 75 млн мааҭ.
Ари апрограмма аҳәаақәа ирҭагӡаны Аԥсны анҭыҵ 2021 шықәсазы ахәышәтәразы идәықәҵоуп 224-ҩык ҳуааԥсыра.
Абри аганахьала аусура сынтәагьы иацҵоуп.
Ҷыдала хшыҩзышьҭра аҭара аҭахуп Аԥсны Аҳәынҭқарра амедицинатә усбарҭақәа зыквалификациа ҳараку акадрқәа рыла реиқәыршәара азҵаара.
2021 шықәсазы хықәкылатәи аҳәынҭқарратә программа «Аԥсны Аҳәынҭқарра агәабзиарахьчара асистема кадрла аиқәыршәара» аҳәаақәа ирҭагӡаны Урыстәылатәи Афедерациаҟны аҵара зҵо аԥхьаҟатәи аспециалистцәа рҵара ахә ахшәаразы аҳәынҭқарра  иазоунажьит 13 млн. мааҭ. Ари, раԥхьа иргыланы, иҟоу акадрқәа рзымхара ахарҭәаара иазкуп.
2022 шықәсазтәи хықәкылатәи аҳәынҭқарратә программа азырхиараан абитуриентцәеи астудентцәеи ари апрограмма ралаҵаразы иазԥхьагәаҭоуп амедицинатә ҵараиурҭақәа роушьҭымҭацәа хынҳәны ареспубликаҟны русура хымԥадатәны иазԥхьагәазҭо, Агәабзиарахьчара аминистрра аганахьала – урҭ усурҭа ҭыԥла реиқәыршәара адҵара ахьазԥхьагәаҭоу Аԥсны Аҳәынҭқарра Агәабзиарахьчара аминистрра злахәу аиқәшаҳаҭра аҵаҩра.
Ҳаҭыр зқәу аҩызцәа, ҳауаажәлар, иҭабуп ҳәа раҳҳәароуп ҳҳақьымцәа, аиҵбыратә медицинатә усзуҩцәа ҳауаажәлар реиқәырхаразы  ҩышықәса рыҩныҵҟа хамеигӡарада аус зуаз.
Аҳәынҭқарра иара убас иалшеит ҳтәылауаа асоциалтә цхыраара рыҭара иазку аусмҩаԥгатәқәа жәпакы рынагӡара.
Убас, 2020 шықәса инаркны 2022 шықәса рашәарамза 1-нӡа  аҳәынҭқарратә биуџьет ахарџь аҟнытә хықәкылатәи аматериалтә цхыраара аҟаҵаразы, Аԥсны Аҳәынҭқарра аҩныҵҟеи уи анҭыҵи ахәышәтәразы, ҳтәылауаа рҵара ахә ахшәаара, аԥсабаратә рыцҳарақәа раԥыхреи урҭ ирыхҟьаны аԥхасҭа зауыз аматериалтә цхыраара рыҭаразы  иазоужьуп - 803 млн. мааҭ, хықәкыла иаҳҳәозар:  
- Аԥсны Аҳәынҭқарра атәылауаа рҵара ахә ахшәааразы  ахарџьқәа – 65 млн. 600 нызқь мааҭ (ари иаҵанакуеит 404 -ҩык);
- Аԥсны Аҳәынҭқарра аҩныҵҟеи уи анҭыҵи ахәышәтәразы ахарџьқәа – 258 млн. мааҭ рҟынӡа (ацхыраара рыҭоуп 2 нызқьи 449 -ҩык);
- хықәкылатәи ацхыраара аҭара – 170 млн. мааҭ инареиҳаны (4 195 -ҩык.);
-   аԥсабаратә рыцҳарақәа ирыхҟьаны аԥхасҭа зауыз аматериалтә цхыраара рыҭоуп 108 млн. мааҭ (ацхыраара роуит 784 -ҩык.), аԥхасҭа иахҟьаны ахарџьқәа идыртәеит  297 млн мааҭ;
- аԥсабаратә рыцҳарақәа рыхҟьа-ԥҟьақәа раԥыхра (арҽеира-еиҭашьақәыргыларатә усурақәа) – 201,4 млн. мааҭ.
  2020 шықәса инаркны 2022 шықәса рашәарамза 1 иҭагӡаны ареспубликатә биуџьет ахарџь ала афинансқәа рзоужьуп хықәкылатәи аҳәынҭқарратә программеи аусмҩаԥгатәқәеи 12. Апрограмматә усмҩаԥгатәқәа рахь ишьҭу абиуџьет амҽхак иартәоит  464 млн. мааҭ, урҭ рыҩныҵҟа иҟоуп:
- апрограмма «Анхарҭаҭыԥ-2022» анагӡаразы - 36,9 млн. мааҭ,   финансла еиқәыршәоу асертификатқәа роуит апрограмма иалахәыз 47 –ҩык ауааԥсыра, урҭ анхарҭаҭыԥқәа рзаахәоуп;
- афымцамч ацхраара иазку аусмҩаԥгатәқәа рынагӡаразы – 142,8 млн. мааҭ;
-   аҭаҩратәи аҳасабырбатәи документациазы арбагақәа релектронтә база аԥҵареи жәлар рынхамҩа аҟәшақәеи адәныҟаекономикатә усуреи реихшагақәа ркод хадақәа раԥҵареи ирызку аусмҩаԥгатәқәа рынагӡаразы – 11,5 млн. мааҭ;
- 2021 шықәсазы апрограмма – «Ақыҭанхамҩа аҿиара», 2022 шықәсазы иазоужьуп 118 млн. 700 нызқь мааҭ;
- акультура аусхк аҟны аусмҩаԥгатәқәа рынагӡара – 57,7 млн. мааҭ;
- аҵареи абызшәатә политикеи русхк аҟны аусмҩаԥгатәқәа рынагӡара  – 54 млн. 200 нызқь мааҭ;
- абаҩрҵәыратә культуреи, аспорти, аҿартә политикеи русхк аҟны аусмҩаԥгатәқәа рынагӡара – 42,2 млн. мааҭ.
2020 шықәса инаркны 2022 шықәса рашәарамза 1 рыҩныҵҟа хазы игоу атәылауа ирызшәоу есымзатәи ацхыраагӡақәа ирзоужьын 481 млн. 500 нызқь мааҭ. Ацхыраагӡақәа роуеит  7 982 ҭаацәара.

Ҳаҭыр зқәу аколлегацәа,

Зегьы ижәдыруеит амилаҭтә економика акырӡа адәныҟатәи афакторқәа ишырхьыԥшу, уи ахала, урыстәылатәи афинанстә цхыраарада апроблемақәа рыӡбара залшаӡом. Аинвестициақәа ҳҽырҟәаҳгонаҵы аиҭакра бзиақәа рымҩаԥгара залшаӡом.  
Астатистикатә рбагақәа рыла, Аԥсны Аҩныҵҟатәи аалыҵ ахәԥса 2021 шықәсазы иартәеит 37 млрд. 751 млн. мааҭ, ари иҳаҩсыз ашықәс арбагақәа раасҭа 20% рыла еиҳауп.  Ауааԥсыра рахьтә аӡәы ихашәала бжьаратәла 2021 шықәсазы иартәеит 12 нызқьи 880 мааҭ. Аус зуа аӡәы бжьаратәла иуалафахәы иартәоит – 18 нызқьи 586 мааҭ. Атәанчаҩцәа рхыԥхьаӡара 2021 ш. иартәеит 48 нызқьи 700-ҩык. Амзабжьаратә хныҟәгаратә минимум ашықәсбжьаратә шәагаа аӡәы изы иартәоит 7 нызқьи 878 мааҭ.
Аԥсны асоциалтә-економикатә рбагақәа рзы аҭагылазаашьа шыцәгьамгьы, иӡбамкәа иҟоуп уи аҿиара иаԥырхагоу апроблемақәа. Раԥхьа иргыланы, уи:    
- ареспубликаҟны иаадрыхуа ихиоу аалыҵ аҭиразы аҩныҵҟатә џьармыкьа аԥкра, иаадрыхуа аалыҵ аиҳарак аҭира аамҭа –аамҭала иахьымҩаԥысуа ауп;
- зыквалифициа ҳараку аусуҩцәа рзымхароуп;
- фымцамчла аиқәыршәара азымхареи ахаҭабзиара алаҟәреи;
- анџьныртә инфраструктура ахара/ажәра (ӡыла аиқәыршәара, аӡымҩангара, ацрыҵцарҭақәа);
- адгьыли еиҭамҵуа амали рхархәаразы ҳазҭагылоу аамҭазтәи азинтә механизмқәа, адгьыли еиҭамҵуа амали рзы еизаку акадастртә ҭаҩра аҟамзаара;
- ахаҭабзиара змоу, зыда ԥсыхәа ыҟам атранспорттә инфраструктура аҟамзаара (амшынтә хәаахәҭратә мҩақәа рыҟазаараан атауар ахы иақәиҭны аиҭаҵразы абаӷәазатә инфраструктура  рҿиаӡам);
- абизнес асубиектқәа аҳәынҭқарратә маҵзурақәа рыдгалараан иавтоматырку апроцессқәа рыҟамзаара;
- аусурадара арацәара;
- ашәшьыра иҵоу аекономика арацәара.
Аҿиаразы иԥырхаганы иҟоу афакторқәа ируакуп – абанктә система аҿиара аԥсыҽра.
Иазгәаҭатәуп ари аусхк аҟны аҭагылазаашьа аҽшаԥсахуа ишалагаз. Убас, Аԥсны Аҳәынҭқарра абанктә системала имҩаԥгоу аԥаратә хархәагақәа рытрансҳәаатә еикәшара 2021 шықәсазы амааҭтә еквивалент ала иартәеит 97,6 млрд мааҭ., ари 35,6 млрд мааҭ (57%) рыла еиҳауп 2020 шықәсазтәи арбагақәа раасҭа.
Аԥсны Аҳәынҭқаррахь абанктә системала аԥаратә ааира иартәеит   51,5 млрд мааҭ, атәыла иалҵны ицо иартәеит – 46,1 млрд мааҭ.
2021 ш. акоммерциатә банкқәа рыҟны ауааԥсыра рԥарашьҭаҵа амҽхак иазҳаит 500 млн. мааҭ, иагьартәеит 2,3 млрд мааҭ. Ари акредитҭара апроцесс аизырҳара алнаршеит. 2021 ш. аихшьалақәа рыла абанктә системаҟны акредиттә шәыра амҽхак иартәеит 4 595,7 млн мааҭ, ари 2021 шықәса алагамҭазы иҟаз аасҭа 662,8 млн мааҭ (16,9%) рыла еиҳауп.    
Акырӡа иазҳаит Аԥсны анҭыҵ АԤРА акартақәа рыла  аоперациақәа рымҽхак, ари Амилаҭтә шәатәтәы системеи урыстәылатәи ашәатәтәы система «Мир»-и реимадара иалҵшәоуп.    
Убри аан, Аԥсны Аҳәынҭқарраҟны аус зуа аиҭафинансоужьра азыԥҵәа акредиттәра ахә ҳаракны иҟанаҵоит. Ҳара иҳалшо зегьы ҟаҳҵароуп ҳтәылауааи аекономика асубиектқәеи рзы акредиттә цхыраагӡақәа  еиҳа риура армариаразы.
Аԥсны Аҳәынҭқарра асоциал-економикатә ҿиара ацхрааразы аинвестициатә программа аҳәаақәа ирҭагӡаны 2020-2022 шш. иазԥхьагәаҭоуп автомашьынатә каҭақәа рырҿиара иазку аусмҩаԥгатәқәа 870 млн. мааҭ рыхә, ӡыла аиқәыршәареи аӡымҩангареи рсистемазы 1 милиард мааҭк аҟынӡа, ақалақьтә инфраструктуразы 350 млн. мааҭ инареиҳаны, афымцатә станциа маҷқәеи аихшаратә каҭақәеи рырҿыцразы 770 млн. мааҭ инареиҳаны уб.егь. жәпакы. Аусура иаларгоуп 71 обиект, урҭ рыҩныҵҟа иҟоуп Тҟәарчалтәи ахәышәтәырҭа, ҳазҭоу ашықәс хыркәшахаанӡа аусура иаларгахоит 20 обиект.

Ааглыхразы.
  2021 шықәсазы иҭиу аалыҵ амҽхак иартәеит 6 млрд. 400,1 млн. мааҭ, ари 2020 шықәсазы аасҭа 5% рыла еиҳауп.  
Ҳтәыла иамоуп адгьыл иҵоуп ҳәа ишьақәырӷәӷәоу арацәа, аторф,   аадоломит, амармалташь, агранит, кьыр, убас аргылараҿы рхы иадырхәо егьырҭ аинерттә материалқәа.  
Убри аангьы, иҟоуп аекономика аҟәшақәа зегьы еиҵазырхо афакторқәа.
Амилаҭтә ааглыхратә база ашьақәыргыларазы афинанстә дгылара аҭахуп.
Ареспубликаҟны иҟоуп аекспорт хырхарҭа змоу анаплакқәа   рыцхыраагӡатә лшарақәа, урҭ рхархәара алыршахоит урыстәылатәи абанкқәа алархәны апроектқәа рыдгылара иазку аҳәынҭқарратә программа анагӡарала.
Еиҳа лыҵшәа зауа хырхарҭақәаны иҟоуп ҳгәаанагарала:  
– афатә аусадуларатә ааглыхра арҿиара;  
– ааглыхра ласы арҿиара;
– аргыларатә материал аҭыжьра;
– аминералтә, аӡыржәтә, арыжәтә аалыҵ аҭыжьра;  
Аҭыжьратә лшара аҿиара хықәкыс иҟаҵаны, иазԥхьагәаҭоуп ааглыхратә мыругақәеи атехникеи раахәара иазку ахарџь ахәҭак ахә ахшәаара аарыхра аԥҵара, арҿиара, ма арҿыцразы апроектқәа аҳәынҭқарратә дгылара рыҭара.
Амилаҭтә економикаҟны иҷыдоу ҟәшоуп ақыҭанхамҩа – ари аинвестициазы еиҳа иуашәшәыроу хырхарҭоуп.  
  Убри аҟнытә ақыҭанхамҩа аинвестициа алагаларазы ахатәы аԥшьгара аҳәынҭқарратә дгылара амазароуп. Ари аҟәша ареспублика  асоциалтә-економикатә ҿиара, ауааԥсыра усурҭа ҭыԥла реиқәыршәара аус уасхырс иаиуроуп.  Иара убри аангьы ақыҭанхамҩа акрызҵазкуа функцианы инанагӡалароуп – ауааԥсыра ақыҭақәа ааныжьны ақалақь ахь раара апроцесс аанкылара.
Ари аҟәшаҟны иахьа аҭагылазаашьа абас иҟоуп.

2021 шықәсазы ақыҭанхамҩа аалыҵ ахәқәа рыла 7 млрд. 428,3 млн мааҭ ҳәа ахә шьоуп.
Ақыҭанхамҩатә культурақәа рылаҵаратә мҽхакы иартәеит 6,8 нызқь гектар, ахатәы нхамҩақәа аламҵакәа.
Аҵиааӡара аусхк аҟны еиҳауп ацитрустәи егьырҭ акультурақәеи рааӡара. Иааизакны, аҵиааӡара аалыҵқәа реизгара 2021 ш. иартәеит  69,3 нызқь тонна, урҭ рыҩныҵҟа иҟоуп:
– ацитрустәқәа 23,3 нызқь тоннаа (52,4–55,5 нызқь тонн 2016–2019 шш.);
– ажь 6,3 нызқь тонна (9,0–9,3 нызқь тонна 2016–2019 шш.);
– ауҭраҭых 15,3 нызқь тонна (15,0–15,2 нызқь тонна 2016–2019 шш.).
2021 ш. аекспорт иаҵанакуа ақыҭанхамҩатә тауар аарыхра иартәеит 28,5%.

Ақыҭанхамҩатә аалыҵ аекспорт иаӡбоит аԥаратә масса ааира азҵаара, ари аԥаратә емиссиа аныҟам ареспубликазы акраӡбоит.  Ақыҭанхамҩа арҿыхара ареспублика арегионқәа рыҿиаразы акрызҵазкуа факторуп.  
2021ш. раԥхьаӡакәны ирыдыркылеит иҳәынҭқарратәу хықәкылатәи Ақыҭанхамҩа аҿиара апрограмма 100 миллион мааҭ абиуџьет арбаны. Уи инақәыршәаны ирыдыркылеит аиуристтәи ауаҩытәҩсатәи хаҿқәа, ақыҭауаа иааргаз апроектқәа, урҭ  хәыда-ԥсада ацхырара рыҭан аҟәшатә хырхарҭақәа ԥшьба рыла, материалла, еиҭаҳатәла, мыругала. Ари еиуеиԥшым акультурақәа реиҭаҳароуп, арахәааӡароуп, аԥсыӡ ааӡара, ақыҭанхамҩатә аалыҵ аиҭаусадуларазы аарыхра-техникатә база аԥҵареи арҿиареи роуп.  Аҵиаа ахьчареи аветеринартә маҵзура алабораториақәа рзы амыруга аахәара иазоужьын  22 млн мааҭ.
Аицлабратә комиссиа зынӡа иаднакылеит 91 проект, 77 млн. 333 нызқь мааҭ рыхә арахәааӡара, аԥсаатәааӡара, аԥсыӡааӡара, аҵиааӡара, ақыҭанхамҩа аалыҵ аиҭаусадулара.  
91 проект рахьтә инагӡоуп 39, 52 проект ахыркәшарахь инеихьеит. Ари иабзоураны иаԥҵахоит 100 инарзынаԥшуа усурҭа ҭыԥ.  
Абри еиԥшу Акыҭанхамҩа аҿиара апрограмма азырхиоуп 2022 шықәсазгьы.

Ҳаҭыр зқәу аколлегацәа,
Ишьақәгылаз аџьатә лшарақәа реихшара аҭагылазаашьаҟны иаҭахны иҟалеит усурҭа ҭыԥла аиқәыршәара аҳәаақәҵара – аҳәынҭқарратә биуџьет аҟнытә афинанс ззоужьуи уи аҟнытә хазхаҭалатәи аԥшьгарақәа рганахьала афинансзоужьуи. Ари аусурҭа ҿыцқәа раԥҵареи аусурадара аҩаӡара аларҟәреи иацхраауеит.  
Аха иахьазы аекономикаҟны ари ахәҭа аҿиара иазку ауснагӡатәқәа мҩаԥгаӡам.  
Аҿиара иаԥырхагоу факторқәаны иҟоуп:
– имаҷуи ибжьаратәуи абизнес аикәшаратә хархәагақәа амамзаара, иара убас аҭыԥантәи аарыхҩцәа финансла рыцхраара аҟамзаара;
– аекономика асубиектқәа имаҷуи ибжьаратәуи анаплакра иахьынӡаҵанакуа шьақәзыргыло анорматив-зинтә акт аҟамзаара;  
Имаҷуи ибжьаратәуи анаплакра аҿиара алыршаразы инагӡахоит аҳәынҭқарратә дгылара, ааглыхреи, ақыҭанхамҩеи, атуризми русхкқәа рыҟны апроектқәа рынагӡаразы хархәара зауа акредитқәа рыпроценттә зыԥҵәа архынҳәра алзыршо.  

Аинвестициатә политиказы.
Ҳаҭыр зқәу адепутатцәа!
Хазы сазааҭгылар сҭахуп аинвестициа азҵаара. Ҳара иаҳдыруазароуп аинвестициақәа рхала ишзымаауа. Иҳалшо зегьы ҟаҳҵароуп аинвестор Аԥсны иааира шырҭаху ибартә, агәрагара имазартә.
Ихадароуп абри аан аԥҟарақәа шьақәзыргыло иақәнагоу азакәанԥҵара.  Ишыжәдыруеиԥш, 2021 ш. раахыс Аԥсны Аҳәынҭқарреи Урыстәылатәи Афедерациеи рзакәанԥҵарақәа реинырнаалара шьаҭас иаҭаны, Аԥсны Аҳәынҭқарреи Урыстәылатәи Афедерациеи рыбжьара азеиԥш социалтә-економикатә наӡааӡара ашьақәыргылара апрограмма анагӡара ҳшалагаз.    
Азакәанԥҵараҟны иазгәаҭоу аиҭакрақәа атәылаҟны аинвестициатә ҳауеи аҳазалхратә шәахтәқәа ршәара хылаԥшраҭареи рыҩаӡара ашьҭыхра акырӡа еиӷьыртәыроуп.  
Абизнес амҩаԥгара аԥҟарақәа рырмариареи, аинвестициа адԥхьалареи, анаплакратә гәацԥыҳәареи рыҩаӡара ашьҭыхразы иаҭахуп аҳәынҭқарра аконтроль-хылаԥшатә функциақәа рыркьаҿра.  

Иаҭахуп аҳәынҭқарратә контроль (ахылаԥшра) ахәҭаҟны абизнес амҩаԥгара аԥҟарақәа рырмариа ҵакыс измоу азакәанԥҵара аиӷьтәра азҵаарақәа аус рыдулара, аҳәынҭқарратә напхгараҭара аинвентаризациа амҩаԥгара, аҳәынҭқарра ахьӡала аконтроль-хылаԥшатә функциақәа назыгӡо.

Ашәахтә системазы.

Аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы иубартә иҟоуп аҳәынҭқарратә биуџьет ахатәы хашәалақәа реизҳара ишалагаз, апандемиа аекономика анырра бааԥс шанаҭазгьы.  
  2021 шықәса аихшьалақәа рыла ашәахтә усбарҭақәа хылаԥшра зырҭо ашәатәқәа рааира иартәеит 3 млрди 394 млн. мааҭ иреиҳаны, иазԥхьагәаҭаз  2 млрд мааҭк раан. 958 млн. мааҭ, ари иазԥхьагәаҭаз ахашәалақәа рыҟны 115% артәеит, мамзаргьы аплан ахыхь   436 миллион мааҭ. Ҵыԥхтәи ашықәс иаҿырԥшны аизҳара иартәеит 136% мамзаргьы 890 млн. 370 нызқь мааҭ.
  2022 шықәса 5 мызтәи аихшьалақәа рыла иааиз ашәатәқәа идыртәеит 1 млрдки 290 млн. мааҭ, планла иарбаз 936 млн. 308 нызқь мааҭ раан, ари иартәеит иазԥхьагәаҭаз ахашәалақәа рахьтә 138 % мамзаргьы 354 млн. 641 нызқь мааҭ еиҳаны.
Урыстәылатәи аколлегацәа Аԥсны Аҳәынҭқарра ашәахтә усбарҭақәа ацхыраара рырҭоит аусзуҩцәа рыквалификациа аизырҳареи ашәахтәтә хылаԥшраҭара аусхк аҟны иахьатәи аинформациатә технологиақәеи ралагалараҿы.  
Ишыжәдыруеиԥш, 2021 ш. ирыдыркылеит «Аԥсны Аҳәынҭқарраҟны аԥхьаӡарақәа рынагӡараан аконтроль-кассатә техника ахархәаразы» Азакәан. Иҿыцу аинформациатә технологиақәа ралагалара иалдыршоит иреиҵаӡоу аџьахархәарала иаҭаху  информациа аизгареи анализ азуреи, иреалтәу аамҭа арежим аҟны арбагақәа реимдара. Иаарласны аконтроль-кассатә техника ахархәарала иахьатәи атехнологиақәа ралагалара арҳамҭа нхарҭәааны аԥхьаӡаразы.
Аекономикатә ҿиареи атәыла аинвестициа адԥхьалара аизырҳареи рзы акрызҵазкуа ҭагылазаашьаны иҟоуп ашәахтәқәҵара асистема армариареи ашәахтә напхгараҭара аиӷьтәреи.
2022-2023ш. рзы аԥхьа инаргыланы, Аҧсны аиҳабыра ашәахтә закәанҧҵара иахәҭоу аиҭакрақәа аланагалароуп. Убри аан иазгәасҭоит, ҳазҭагылоу аамҭазы аизҵаарақәа шцо, иаарласны  Аҧсны Жәлар Реизара – Апарламент ахь азакәанқәа рыпроектқәак неираны ишыҟоу:
«Акцизақәа  рзы», «Аиҿкаарақәа рхашәала иазку ашәахтә азы» Аҧсны Аҳәынҭқарра азакәан аиҭакрақәа ралагаларазы», «Адгьыл ахә ахшәааразы» Аҧсны Аҳәынҭқарра азакәан аиҭакрақәа ралагаларазы «Ашәахтәқәҵара апатенттә системазы» Аҧсны Аҳәынҭқарра азакәан аиҭакрақәа ралагаларазы»,  «Аҧсны Аҳәынҭқарра ашәахтә системазы» Аҧсны Аҳәынҭқарра азакәан аиҭакрақәа ралагаларазы», «Аауаҩытәҩсатә хаҿқәеи хаҭалатәи анаплакҩцәеи ашәахтә  рыршәаразы» Аҧсны Аҳәынҭқарра азакәан аиҭакрақәа ралагаларазы».
Хыхь иарбоу азакәанқәа рыдкылара хырхарҭа рацәала абиуџьет ахарҭәааразы анырра бзиа ҟанаҵоит.

Ҳаҭыр зқәу аҩызцәа,

ҳҳәынҭқарра асоциал-економикатә ҿиара ҳаамҭазтәи  аинформациатә технологиақәа иузырҟәымҭхо ирыдҳәалоуп. Ҳара ҳтәылаҿы урҭ аҿиара бзиа рымоуп, уадаҩрақәак шыҟоугьы.  
Убри инамаданы, ҳтәыла зегьы иахьӡо  арбагақәа реимдара алзыршо афункциарацәа змоу ихаҭәаау асистема аиҿкаара аҭахуп. Ацифровизациа  аинформациа-коммуникациатә технологиа амилаҭтә ҟәша ашьақәыргылара шьаҭас иаиуроуп, иҿыцу аҳәынҭқарратә напхгараҭара аусбарҭақәа русура еиҿызкаауа, урҭ русура азԥхьагәаҭареи алҵшәақәа рыхә ашьареи рзы азнеишьақәа рыҧсахра алдыршоит.
Абри ахырхарҭала раҧхьатәи ашьаҿақәа ируакуп аиуристтә хаҿқәа рзы иаку аелектронтә-цифратә реестр, иара убас хаҭалатәи анаплакҩцәа рзы иаку аҳәынҭқарратә реестр аҧҵара.
Аелектронтә-цифратә формат аҟны иазгәаҭоу ареестрқәа рыҟамзаара ауадаҩрақәа цәырыргон иаарласны, насгьы ианахәҭоу аамҭазы иазҿлымҳау ахаҿқәеи аҳәынҭқарратә усбарҭақәеи рзы аинформациа аиура. Асистема аналагалаха анаҩс, анаплакратә усура назыгӡо атәылауаа абжьаӡаратә шьаҭала аинформациа аиуразы алшара  бзиа роуит. Аус адулара цоит атәылауаа рҭагылазаашьатә актқәеи анаториалтә уснагӡатәқәеи ранҵара арбагақәа релектронтә-цифратә база иазку аԥышәаратә проект.

Ҳаҭыр зқәу аҩызцәа,

Акыршықәса раахыс афымцамчы ахырхарҭала иҟоу ауадаҩра аекономика аҿиареи ауаатәыҩса рыҧсҭазаареи ибзиамкәа ианыҧшуеит. Афымцакаҭа аусбарҭа аилазаара ақәра х-гәыҧкны ишоит, урҭ рахьтә I агәыҧ - зхархәара аҿҳәара 25ш.ахыҵуа, II агәыҧ - зхархәара аҿҳәара 25-40ш.ш., III агәыҧ - ахархәара аҿҳәара 40ш. инареиҳаны измоу. Аспециалистцәа разгәаҭақәа рыла,  афымцакаҭа анхамҩа ахара иартәоит 80%.  
Иааидкыланы асеиҧш иҟоу аҭагылазаашьа афымцахархәаҩцәа ирықәнагоу рҭахрақәеи атәыла ашәарҭадареи алнаршартә иҟаӡам.    Афымцамчы ахархәаразы ашәахтә аизгара аҩаӡара лаҟәуп. Уи зыхҟьо иныху афымцамчы гәазҭо амыругақәа рзымхароуп.

2022-2026ш.ш. рзы иазгәаҭоуп афымцамч ахархәаразы амыругақәа раахәареи рышьақәыргылареи, иара убас Аҧсны афымцакаҭатә обиектқәа реизырҳареи, реиҭашьақәыргылареи, рырҿыцреи рзы азеиԥш программа.
Афымцамчы ахархәара  аус еснагь ахарџь аҭахуп, акрааҵуеит аиҭахәаҧшра аҭахны иҟоижьҭеи  уи ахәԥса, аметодика, ахархәаразы атарифқәа аиҭарыхәаԥшра.

Убри инамаданы, 2022ш. Аҧсны Аҳәынҭқарра Аминистрцәа Реилазаара Ақәҵара аднакылеит атарифқәа рышьақәыргылареи рхархәареи рзы, иара убас ахархәаразы аҧҟарақәа, афымцамчы аусхк аҟны асоциалтә нормақәеи анормативқәеи.
Ҷыдала азҿлымҳара аҳҭарц сҭахуп изакәанымкәа акриптовалиута аиура аҿагыларазы аусура арӷәӷәара аҭахны ишыҟоу. Ари афымцамч ааха ӷәӷәа шаанаҭо еиԥш,   аҳәынҭқарра афинанстә цәыӡ анаҭоит.
Ҳтәыла иаҭахуп афымцамчы ахыҵхырҭа ҿыцқәа. 2022ш. нҵәаанӡа  Аҧсны Аҳәынҭқарра  агазеиқәыршәареи агазификациеи рзы Асхьема хада азырхиахоит.

Ҳаҭыр зқәу аҩызцәа,
ишдыру еиҧш, ауаажәларра рыҟны асоциал-економикатә ҿиара аресурс хадақәа ируакуп ауаҩытәҩсатә лшара. Аекономикатә уадаҩрақәа атәыла Атәанчаратә фонд абиуџьет ианыҧшит.
Атәыла амҽхак,  атәылауаа рхыҧхьаӡара, асоциал-економикатә ҿиара аҭагылазаашьа  азгәаҭауа, атәанчара иадҳәалоу азинқәа рҳәаақәҵара  зегьы еидҳәалатәуп.
2020ш.рзы атәанчаратә фонд ахашәалеи аныхреи рыла ишьақәыргылан  1млрд.103млн.мааҭ, аха аҿкчымазара Ковид-19 иахырҟьаны 90% инацны иҟан. 2020ш.иалагӡаны 100% з  атәанчахәы иацҵан, уи зауаз рхыҧхьаӡара 6 795-ҩык рҟынӡа инаӡон, убри азы аҳәынҭқарратә биуџьет аҟынтә ари ахырхарҭахь ишьҭын 148 млн.мааҭ.
2021ш. рзы атәанчаратә фонд ахашәалақәа рыла иазҳаит 1 млрд.253 млн.мааҭ аҟынӡа, аныхтә иартәеит 1млрд.275млн.мааҭ. Уи анагӡара алыршахеит 96% рҟынӡа.
Жьҭаарамза 1, 2021ш. инаркны хаз игоу атәанчаҩцәа ркатегориазы абиуџьет аҟынтә иазылхын 208млн.мааҭ.
2022ш.рзы атәанчаратә фонд абиуџьет ахашәалеи аныҵи еизҳаит 1млрд.286млн.мааҭ рыла. Ажьарныҳәамза инаркны лаҵарамзанӡа ахашәала иартәеит 490млн.мааҭ, мамзаргьы 38% ашықәс иалагӡаны. Атәанчаратә фонд абиуџьет ахашәалатә хәҭахьы аҧгаҧсатә лагала иартәеит 61млн. мааҭ инареиҳаны, 2021ш. аасҭа. Уи атәанчаратә уал аркьаҿра иацхрааит, 2020ш.рзы аҭыҧ змаз.
[16.06, 19:08] Сырма: Ҳаҭыр зқәу аҩызцәа,
иҟоу ауадаҩрақәа лабҿаба ишубарҭоугьы, ҳарҭ иҳалҳаршеит атәылаҿы акриминогентә ҭагылазаашьа аҧсахра. Ҳарҭ иазгәаҳҭоит ацәгьоурақәа Шрхыҧхьаӡара шмаҷхаз, урҭ рхыҧхьаӡараҿы уажәраанӡа аҭыҧ змаз ауаа рӷьычрақәагьы налаҵаны. 2021ш.рзы амҩатә машәырқәа ирхырҟьаны аҧсҭбарақәа 26% инаркны 42 рҟынӡа еиҵахеит, 2020ш.рзы 57% ыҟан.
Егьа ус акәзаргьы, азеиҧш ҭагылазаашьа иҵегьы еиӷьзар акәын. Азинхьчаратә структурақәа аҧсахрақәа рылагалатәуп, азакәанҧҵаратә, аиҿкааратә, аматериал-техникатә зҵаарақәа азҧхьагәаҭаны. Иҟоу аиҭакрақәа амчрақәа зегьы анырра рынаҭароуп, ауаажәларра рыхьчара знапы  иану, азакәан азгәаҭаны, ауаажәлаара ринтерсқәеи аҳәынҭқарра ашәарҭадареи ирыдҳәалоу азҵаарақәа  хьчауа.
Цәыббрамза 21 рзы, абри ахырхарҭала,   сара ицәырызгеит азакәанҧҵареи егьырҭ аҧшьгарақәеи жәпакы. Урҭ Ашьауӷатә, Ашьауӷатә-процессуалтә кодекс, административтә зинелагара Акодекс, административтә усеилыргара, егьырҭ азакәанқәа уҳәа   реиҭакрақәа ирызкуп, азиншьақәгылареи аиҿкааратә цәгьоурақәеи рызҵаарақәа ҳәаақәызҵауа.
Аҧсны-аурыстәылатәи Аиқәшаҳаҭра инамаданы, Аҧсны  Аҳәынҭқарра аҩныҵҟатәи аусқәа  рматериал-техникатә еиқәыршәаразы еицаҳзеиҧшу афинанстә харџь иабзоураны, 2020ш. жьҭаарамзазы знапы аҵаҩыз Аиқәшаҳаҭрала, аусзуцәа бжьаратәла ироуа ауалафахәы  иартәоит 23нызқь мааҭ. Убри аҩыза аусура мҩаҧгоуп аҳәынҭқарратә Шәарҭадаратә маҵзура ахырхарҭалагьы. Хыхь зыӡбахә ҳҳәаз Аиқәшаҳаҭра  аҳәаақәа ирӷагӡаны, 2020ш.рзы знапы аҵаҩыз, ҳазҭагылоу аамҭа аҟынӡа аҩныҵҟатәи аусқәа русбарҭазы иаахәан 121 цыра автомабилтә транспорт,12,5нызқь шәҵа ҷыда, 335 радиостанциа, 650 цыра  иҷыдоу акомпиутарқәеи, егьырҭ атехникеи.
Убри анаҩс, Аҩныҵҟатәи аусқәа рминистрра аус аднаулеит,  ахархәарахь рыҭарагьы  иазыхиоуп авидеогәаҭагатә камера ҳа апроект, Аҩныҵҟатәи аусқәа рминистрра аҭагылазаашьатә центри, арбагақәа аус рыдулара аҧҵара ацентри. Ааигәа,  Шәара Иреиҳау аӡбарҭа анапхгаҩцәа ҿыцқәа ашәҭеит, знысымҩа еицакра ақәым, зус ҟазарыла иазнеиуа ауаҩы зхадараҿы дыҟоу.
Аӡбарҭаҭә еилазаараҟны аӡбаратә система аиӷьтәразы аусмҩаҧгатәқәа цоит. Агәыӷра сымоуп, ашықәс анҵәамҭазы аусура хыркәшахап ҳәа. Ҳара ҳзы ихадароу хырхарҭоуп зсоциалтә ҭагылазаашьа ҽеим ахәыҷқәа рызҵаара ахаҵгылара. Еиҳа ацхыраара зҭатәу атәылауаа рыдгылара амеханизм аус адулатәуп. Иӡбамкәа иаанхоит ахшара рацәа змоу акатегориа иаҵанакуа, аха убри аан ацхыраара зҭаху аҭаацәарақәа рызҵаара. Убри аҩыза аҭагылазаашьа ыҟоуп зхы иамыхәо ахшара змоу аҭаацәарақәа рҭагылазаашьаҟны.
Аусбарҭақәа зегьы  ркоординациатә усура рӷәӷәатәуп, ахәыҷқәа рыхьчара ҭакҧхықәрала иазнеироуп уи знапы иану ауаа. Зегь раҧхьа иргыланы Асоциалтә еиқәыршәареи адемографиатә политикеи рзы Аминистрра, Атәылахьчара Аминистрра, Аҵареи абызшәатә политикеи рзы аминистрра,  Аҩныҵҟатәи аусқәа рминистрра. Иахәҭаны иазысыҧхьаӡоит анормативтә-зинхьчаратә база аус адулара  ахацыркра,  уи азы аҭакҧхықәра зду зегьы ахылаҧшра рыҭазароуп.


Ҳаҭыр зқәу аҩызцәа,
иахьатәи жәларбжьаратәи аҭагылазаашьа , еиҳаракгьы  имҩаҧысуа ахҭысқәа инарымаданы, адәныҟатәи ашәарҭарақәа ианрызҳауа, Урыстәылатәи Афедерациеи ҳареи адәныҟатәи аусқәа рхырхарҭала ҳәоуеиқшәарала аусеицура ҳаднаҵоит.
Аҧсны адәныҟатәи аполитика амилаҭтә интересқәа рыхьчара, аҳәынҭқарра ашәарҭадареи ахьыҧшымреи, адгьылҵакыра акреи реиқәырхареи рырҕәҕәареи хықәкыс иамоуп.
Аҵак ду аҳҭоит аҧсны-урыстәылатәи аизыҟазаашьақәа аҧхьаҟатәи рыҿиареи рырҕәҕәареи, иҿыцу жәларбжьаратәи аимадарақәа рышьақәыргылареи иҟақәоу рымҽхак арҭбаареи, ҳәоуеиқәшәарала адәныҟатәи аполитика амҩаҧгара, атәылахьчареи ашәарҭадареи рзеиҧш наӡааӡара аҧҵара,  асоциал-економикатә зеиҧш наӡаӡааӡара аҧҵара, апостсоветтә наӡаӡаараҟны имҩаҧысуа аинтеграциатә процессқәа рыҟны инхарҭәааны Аҧсны Аҳәынҭқарра аҽалархәразы аҭагылазаашьа аҧҵара, Урыстәылатәи Афедерациа аҧшьгарала, ацхыраарала.
2021 ш.  Урыстәылатәи Афедерациа аҩаӡарақәа зегьы рыла аусеицура иацҵоуп.  Аҧсны Аҳәынҭқарра астратегиатә ҩыза Урыстәыла иабзоураны,  адәныҟатәи аполитика уснагӡатәқәа рынагӡаразы иалшо зегьы ҟанаҵоит. Ҳазҭагылоу аамҭазы Аҧсны азхаҵоуп  Еиду Амилаҭқәа Реидгыла иалахәу аҳәынҭқаррақәа жәпакы рыҟнытә . Ҳара ҳтәыла адәныҟатәи арратә қәылара иацәыхьчоуп.
Арҭ еиқәыҧхьаӡоу ахырхарҭақәа зегьы Аҧсны Аҳәынҭқарреи Урыстәылатәи Афедерациеи ирыбжьоу 2008 ш. аҟн. Аиҩызареи, аусеицзуреи, аицхыраареи рзы Аиқәшаҳаҭреи,   2014 ш.аҟнытә Аидгылареи  астратегиатә усеицзуреи  рзы Аиқәшаҳаҭреи ирықәшәоит.
Ҳарҭ иаҳуалуп аиқәшаҳаҭратә ҭакҧхықәра анагӡара, аҩыза игәрагара ҳцәымӡырц азы.
Аҧсны Аҳәынҭқарра ганрацәала иадгылоит Урыстәылатәи Афедерациа имҩаҧнаго иҷыдоу арратә операциа. Убри аҟынтә, сара снапы аҵазҩит Донецктәии Лугансктәии Жәлар Рреспубликақәа разхаҵара иазкыз аусҧҟақәа.
Аҧсны Аҳәынҭқарра адәныҟатәи аполитика азҵаара хадақәа ируакуп адунеи еиуеиҧшым арегионқәа рҟны аимадара ҿыцқәа рышьақәыргылара, иара убас Аҧсны Аҳәынҭқарра азхазҵаз аҳәынҭқаррақәа ҳареи ҳабжьара аимадара арӷәӷәара. Амҽхак аҭбаахара иаҿуп Шьамтәылатәи Арабтә Республикеи ҳареи ҳусеицура, арратә усхкгьы налаҵаны. Ҳусеицзура аҿиара иаҿуп Латынтәи Америкеи ҳареи. 2021ш.рзы Аҧсны Аҳәынҭқарра Ахада Иусҧҟала Никарагәуа Ареспубликаҟны иаҧҵан Аҧсны Аҳәынҭқарра ацҳаражәҳәарҭа.
Аимадара бзиа ҳабжьоуп ҳаиашьаратә Республика Аладатәи Уаҧстәылеи, Приднестровиатәи Молдавиатәи Ареспубликеи ҳареи.
Қырҭтәыла арратә лшара аизырҳара иаҿуп, НАТО иахәҭакны иҟалар аҭахуп.  Арратә рҵарақәа еицымҩҧысуеит Аҩада-Атлантикатәи алианси ҳареи  ҳҳәаақәа рзааигәара, адгьыл аҟнеиҧш, аҳауа аҟынгьы. Арҭқәа зегьы Аҧсны амилаҭтә  шәарҭадара ахьчаразы агәҽанызаара аҭахны иҟанаҵоит.
Агрессор иҿагылареи ҳшәарҭадара ахьчареи рус аҟны  Урыстәылатәи Афедерациа ҳареи ҳаидгылареи ҳастратегиатә усеицуреи ақәылаҩ днызкыло афакторқәа ируакуп. Аҵак ду аҳҭоит Урыстәылатәи Афедерациа Арбџьармчқәа Еиду архәҭақәа ргәыҧ иалоу ҳареи ҳаимадара азҵаара. Еицаҳзеиҧшу арратә ҽазыҟаҵара, урыстәылатәи ҳколлегацәа имҩаҧырго азыҟаҵарақәеи егьырҭ аусмҩаҧгатәқәеи Аҧсны Арбџьарымчқәа  рылахәра    арратә еиҩызара иацхраауеит.   Урыстәылатәи Афедерациеи ҳареи аҧхьаҟа ҳарратә еиҩызара арӷәӷәара, ҳтәылақәа рыбжьара атәылахьчара ахырхарҭала  жәларбжьаратәи аиқәшаҳаҭрақәа рынагӡара арегион аҟны аҭынчра аиқәырхаразы акрнызҵазкуа уснагӡатәны иҟоуп.
Убри аан иҳамҳәар ауам, 2014 ш.рзы изҵаҩыз аиқәшаҳаҭра иаҳнаҭоз алшарақәа жәпакы шҳаҩҳажьыз, аҧхьаҟа ус ҟамлароуп.