Аҧсны Аҳәынҭқарра Ахада

 

Аҧсны аҭоурых

Иалукааша аамҭақәа (реишьҭагылашьа)

Ажәытәӡатәи аамҭа

Аҧсны абжьарашәықәсазтәи аамҭазы

Аҧсны Урыстәылатәи Аимпериа алазаара

Асоветтә аамҭа

Ҳазҭагылоу аамҭа

Иалукааша аамҭақәа (реишьҭагылашьа)

500 нызқьш. раҧхьа – Аҧсны Иашҭыхә ақ. (Аҟәа аҩада-мрагыларатәи акалҭ) иқәынхоз ажәытәӡатәи ауаҩы.

5 нызқьш. ҳ. ҟ. – Аҧсны иахьаҵанакуа раҧхьатәи аҧсуа хылҵшьҭрақәа рцәырҵра.

III нызқьш. ҳ. ҟ. – адольментә культура.

I азқьыш. ҳ. Ҟ. – колхида-кобантәи аметаллургиатә провинциа.

VIII-VII ашә. ашә. ҳ. ҟ. – аиха аус адулара ианалага (появление металлургии железа).

VI ашә. ҳ. ҟ. – абырзен колонизациа алагамҭа. Аҧсны амшын аҧшаҳәаҿы ицәырҵуа иалагеит абырзен нхарҭақәа, ақалақь-колониақәа Диоскуриа (Аҟәа), Питиунт (Пицунда), Гиуенос (Очамчыра).

64 ш. ҳ. ҟ. – Аурымқәа рымчра ашьақәгылара аамҭа.

I ашә. ҳ. ҳ. – аурым ҵарауаҩ Плини Секунд иусумҭаҿы раҧхьаӡакәны аҧсилаа рыӡбахә иҳәоит .

I ашә. ҳ. ҟ. – аныхатә ҳәамҭақәа рыла, ацқьа цҳаражәҳәаҩцәа Андреи Аҧхьанаҧхьеи Симон Канатәи аҧсуа хылҵшьҭрақәа ақьырсианра рыларҵәара иалагоит.

III ашә. анҵәамҭа – Мраҭашәаратәи Кавказ Питиунт ақ. ишьақәгылоит Никеитәи аизара (325 ш.) иалахәыз аепископ Стратофил дызхагылаз раҧхьатәи ақьырсиантә еиҿкаара.

VI ашә. – Амшынеиқәа агаҿа аамҭала аџьамқәа иааныркылоит .

VI ашә. актәи азбжа – аҧсуаа рхылҵшьҭрақәа – аҧсилааи абазгааи Византиантәи ақьырсианра рыдыркылоит ҳәынҭқарратә динк аҳасабала. Ақьырсиан ныхақәа рыргылара ашьапы кын.

737 ш. – Анаҟәаҧиа абаа амҵан арабцәа рыр ирҿагыланы аибашьра.

786 ш. – Аҧсҳацәа Леонидаа рышьҭра зхагылаз Аҧсуа ҳәынҭқарра ашьақәгылара

X ашә.анҵәамҭа. – Аҧсуа ҳәынҭқарра иахагылаз адинастиа аҧсахра (ҳәынҭқарны дҟалоит Баграт III). «Аҧсуааи ақарҭвелцәеи рҳәынҭқарра» ашьақәгылара.

XIII ашә. – «Аҧсуааи ақарҭвелцәеи рҳәынҭқарра» аилаҳара.

XIII ашә. алагамҭеи – XV ашә. агәҭеи – ақ. Генуиантәи италиатәи аҭуџьарцәа Аҧснытәи амшынҿықә рнапахьы аагара, генуиатәи ахәаахәҭырҭа дуқәеи (афакториақәа) абаақәеи рыргылара иалагеит.

XVI ашә. аҩбатәи азбжа – Аҧсны адгьылқәа Османтәи аимпериа иахьыҧшны иҟалеит.

XVI – XVII ашә.-қәа – Аҧсны аҧсылманра аларҵәара

1810 г. – Урыстәылатәи аимператор Алеқсандр I Аманифест инапы аҵаиҩит, уи инақәыршәаны Аҧсны автономиатә зин змоу ҳәынҭқарратә формак аҳасабала Урыстәылатәи аимпериа иалалеит.

XIX ашә. аҩбатәи азбжа – массала аҧсуаа хырҵәаны Ҭырқәтәылаҟа рахгара, («амҳаџьырра»), Аҧсныҟа агырқәеи, абырзенқәеи, аболгарцәеи ааганы рнырхара.

1864 ш. – аимператор Алеқсандр II иусҧҟала Аҧсуа аҳра аҧыхны Урыстәылатәи аимпериа Аҟәатәи арратә ҟәша ҳәа ахьӡ ҧсахын.

1864-1917 шш. – Аҧсны (Аҟәатәи аҟәша, 1883 ш. инаркны Аҟәатәи аокруг) Кавказ ахылаҧшҩы иусбарҭа иаҵанакуа иҟарҵеит.

1866 ш. – Лыхнытәи ақәгылара.

1918-1921 шш. – Аҧсны ақырҭуа меншевиктә еиҳабыра рыр рыла аоккәупациа азуын.

Хәажәкыра 4, 1921 ш. – Аҧсны асовет мчра ашьақәгылара.

Хәажәкыра 31, 1921 ш. – Аҧснытәи Асоветтә Социалисттә Республика ашьақәгылара.

Лаҵарамза 21, 1921 ш. – «Аҧсны Асоциалисттә Советтә Республика ахьыҧшымразы» Қырҭтәыла Аревком Адекларациа.

1925 ш. – Аҧснытәи ССР Аконституциа адкылара.

1931 ш. – Аҧсны Қырҭтәылатәи ССР иалаҵоуп автономтә республика аҳасабала.

1941-1942 шш. – Аџьынџьтәылатә еибашьра дуӡӡаан Аҧсны аҭыҧқәак рыҟны аибашьра мҩаҧысуеит.

1992-1993 шш. – Аҧсны жәлар ахьыҧшымразы реибашьра.

1993 ш. – ишьақәгылеит ихьыҧшым Аҧсны Аҳәынҭқарра.

Абҵара 26, 1994 ш. – ирыдыркылеит Аҧсны Аҳәынҭқарра Аконституциа ҿыц. Аҧсны Аҳәынҭқарра Актәи Ахадас далхуп Владислав Арӡынба.

Жьҭаара 12, 1999 ш. – ареферендум аихшьалақәа рыла ирыдыркылеит Аҧсны Аҳәынҭқарра ахьыҧшымразы Акт.

Нанҳәа 26, 2008 ш. – Урыстәыла Ахада Дмитри Медведев инапы аҵаиҩит «Аҧсны Аҳәынҭқарра ахьыҧшымра азхаҵаразы» Аусҧҟа.

Цәыббра 9, 2008 ш. – Аҧсни Урыстәылеи рыбжьара адипломатиатә еизыҟазаашьақәа рышьақәыргыларазы Аиқәшаҳаҭра иаҵаҩуп.

Цәыббра 17, 2008 ш. – Аҧсни Урыстәылеи рыбжьара аиҩызареи, аусеицуреи, аицхыраареи рзы Аиқәшаҳаҭра иаҵаҩуп.

Абҵара 24, 2014 ш. – Аҧсны Ахада Рауль Ҳаџьымбеи Урыстәыла Ахада Владимир Путини рнапы аҵарҩит «Аҧсны Аҳәынҭқарреи Урыстәылатәи Афедерациеи рыбжьара аиҩызаратәи астратегиатәи усеицуразы» Аиқәшаҳаҭра.

Ҧхынҷкәын 22, 2014 ш. Аҧсны Жәлар Реизара - Апарламент Аиқәшаҳаҭра аднакылеит, ажьырныҳәа 23, 2015 ш. Аиқәшаҳаҭра аднакылеит Урыстәылатәи Афедерациа Аҳәынҭқарратә Дума. .

Ажәытәӡатәи аамҭа

Аҧсны ажәытәӡаахыс ауаҩы дшықәынхоз атәы рҳәоит хыҧхьаӡара рацәала Палеолит (Иашҭыхәтәи агыларҭа), Мезолит (Аҳаҧы хьшәашәа, Апианча аҳаҧы), Неолит (аиланхарҭақәа Лемса, Кистрик) аамҭа иаҵанакуа археологиатә ҧшаамҭақәа.

Аҧсуаа Кавказ иашьагәыҭу аетносқәа ируаку, збызшәа, зкультура, зҵасқәа рыла нхыҵкавказтәи ажәларқәа: абазақәа, адыгақәа, аҟабардақәа, ачерқьесқәа, аубыхцәа ирзааигәоу жәларуп. Арҭ ажәларқәа зегьы нхыҵкавказтәи абызшәақәа рҭаацәара аҧсуа-адыга гәыҧ иеиднакылоит. Аҧсуаа Нхыҵкавказ аҩада-мраҭашәарахьтәи аган Кавказ Ду ашьхараҿи Колхидатәи акаршәреи рҿы ишьҭоу иахьатәи Аҧсны Аҳәынҭқарра иқәынхоит.

Аҧсуаа ажәытәӡатәи рхылҵшьҭрақәа раҧхьатәи рҩыратә нҵамҭақәаны иазгәаҭоуп ассириатәи аҳ Тиглатпаласар I ихаан (инықәырҧшны 1115—1076 шш. ҳ.ҟ.) иҟаҵоу аклинопистә текстқәа. Арҭ атекстқәа рыҟны рыӡбахә ҳәоуп абешлақәа рабшьҭрақәа, иара убас акаскцәа (адыгақәа рхылҵшьҭрақәа ракәзар ҟалоит).

Абызшәадырҩцәа рыҩныҵҟа лассы-лассы иуҧылоит аҧсуа-адыгақәеи хаттааи (иахьатәи ҭырқәтәылатәи Анатоли иқәынхоз ажәлар, Ажәытәӡатәи Мрагылара аҳәынҭқарра – Хеттатәи аҳра акультура анырра ду азҭаз) реиуара атәы зҳәо агәаанагара.

VI ашә. ҳ.ҟ. иаҵанакуеит иахьатәи Аҧсны иахьаҵанакуа иаҧҵаз, Аҧсны антикатәи адунеи акультуратә ҧсҭазаара адыҧхьалараҿы зроль дуу ажәытәӡатәи абырзентә қалақь-ҳәынҭқаррақәа. Арҭ аколониақәа рахьтә еиҳа иеицырдыруа рахь иҧхьаӡоуп Диоскуриада (иахьатәи Аҟәа аҭыҧ аҟны), Питиунт (Пицунда), Гиуенос (Очамчыра).

I ашә. ҳ.ҟ. Понтиитәи аҳра иаҿагыланы ҕәҕәала ақәҧара ашьҭахь арегион аҟны Ажәытәӡатәи Рим аҳра шьақәгылоит.

Абри аамҭазы Аҧсны ауааҧсыреи Аурым дгьылҵакыреи рыбжьара ахәаахәҭратә еизыҟазаашьақәа лассы аҿиара иалагоит. Уи арҵабыргуеит ибеиоу археологиатә материал. Аҧсны уи аамҭазы қалақьтә центр дуны иҟан иахьатәи Аҟәа аҭыҧ аҟны ишьҭаз Себастополис. Ари ақалақь аҵакы атәы аҳәоит иара ахьӡ – Себастополис, абырзен бызшәаҟнытә «Ҳаҭыр ду зқәу ақалақь» аанагоит.

Аҧсны абжьарашәықәсазтәи аамҭазы

Аҧсуаа рхылҵшьҭрақәа – аҧсилааи абазгқәеи рыӡбахә рҳәоит антикатәи ахыҵхырҭақәа рыҟны I – II ашә. ҳ.ҟ.

VI ашә. иахьатәи Аҧсны аҭыҧ аҟны иҟоуп Мрагыларатәи Аурым империа (Византиа) иахьыҧшу заафеодалтә аҳрақәа – Аҧсилиа, Абазгиа, Санигиа.

737 ш. Аҧсны иақәлеит арабцәа рыр. Уи абазгцәа раҳҭнықалақь Анаҟәаҧиа (уажәтәи Афон Ҿыц) амҵан Абазгиа аҳ Леон I напхгара зиҭоз ар иҧыххаа иқәырҵеит. Ари ахҭыс ашьҭахь Абазгиа аҽарҕәҕәеит аҧсуа хылҵшьҭрақәа зегьы еидкыланы. Абасала, ишьақәгылеит Аҧсуа ҳра. Уи Леон II ихаан Мрагыларатәи Аурым империа (Византиа) иахьыҧшымкәаны иҟалеит. Аҧсны Византиа адҵра алыршахеит Леон II иабду Хазартәи акаганат (аҳәынҭқарра) аҳ ииҭаз ацхыраара иабзоураны.

Ишьақәгылаз Аҧсуа ҳәынҭқарра Мрагыларатәи Амшынҿықә аҟны иҟаз аҳәынҭқарратә еиҿкаарақәа рахьтә еиҳа амчра змаз аҳәынҭқаррақәа иреиуан. Уи иалшеит иахьатәи Мраҭашәаратәи Қырҭтәыла зегьы аҵакра.

806 ш. Аҧсны аҳҭнықалақь Анаҟәаҧиаҟнытә Қәҭешьҟа иааган. Аҧсуа аҳра Қарҭли Аерман ҳәынҭқарра адкыланы анапаҿы аагаразы ақәҧара иаҿын. Византиа аҧсуа ҳәынҭқарацәа рыла аланқәеи Кавказ егьырҭ ажәларқәеи ақьырсианра рыларҵәыра иалагеит.

975 ш. Аҧсуа ҳәынҭқар Феодоси иҧсҭазаара даналҵ ашьҭахь аҳра зуаз Леонидаа рышьҭра ҿахҵәан, Аҧсны амчра Багратидаа рышьҭраҟнытә Феодоси иаҳәшьа Гәырандыхәт лҧа Баграт III ишҟа ииасит. Ари ахҭыс Багратидаа рышьҭра амчхара иацнаҵеит, уи иахьатәи Қырҭтәылагьы аҵанакуа иҟалеит. Иеидҵаз аҳәынҭқарра акыраамҭа аҳҭнықалақьс иаман Қәҭешь. XII ашә. аҳәынҭқар Давид аргылаҩ Аҧсны ахылаҧшҩыс дықәиргылеит ашах Ширван Отаго иҧа. Уи ишьаҭаиркит аҧсуа ҳәынҭқарцәа Шервашиӡе (Чачба) рышьҭра. XIII ашә. амонголцәа рқәыларақәа рышьҭахь «Аҧсуааи ақарҭвелқәеи раҳра» хыбгалеит.

XIII ашә. анҵәамҭеи XIVашә. алагамҭази рзы Аҧсны Генуеатәи ареспублика анырра аиууа иалагеит; ара ишьақәнаргылоит ахәаахәҭырҭа дуқәа (афакториақәа) Сан-Себастиан (Аҟәа), Какари (Гагра), Пицонда (Пицунда), Каво ди Буксо (Гәдоуҭа) Сан-Тамазо (Тамшь) уҳәа уб.егь. Османаа Константантинополь рнапахьы ианырга ашьҭахь 1453 ш. Генуиа Аҧсны иалҵыр акәхеит.

XVI ш. Мраҭашәаратәи Кавкази Нхыҵкавкази рҳәынҭқарратә шьақәгыларақәа реиҳарак реиҧш, Аҧсны Османтәи аимпериа анапаҵаҟа иҟалеит. Ҭырқәтәыла ари арегион аҿы ааира иадҳәалоуп аҧыслманра аларҵәара, убрахь иналаҵаны иара Аҧсынгьы.

Аҧсны Урыстәылатәи Аимпериа аилазаараҿы

XVIII ашә. анҵәамҭазы XIX алагамҭазы Османтәи аимпериа арратәи аполитикатәи лшарақәа аныҧсыҽха, Урыстәылатәи аимпериа ароль аныҕәҕәаха Аҧсны аҳ Қьелешьбеи Шервашиӡе (Чачба) Урыстәыла азааигәахара дазхәыцуа далагеит. Аха 1808 ш. Қьелешьбеи дыршьит, аҳра ааникылеит Ҭырқәтәылаҟа зхы кыдыз иҧеиҳабы Асланбеи. Жәабран 17, аимператор Алеқсандр I ашәҟәы инапы аҵаҩит шьҭралатәи аҳ дызхагылоу Гьаргь Аҧсуа ҳәынҭқарра Урыстәылатәи аимпериа иаҵанакуа ишыҟало атәы зҳәоз ашәҟәы. Абасала, Аҧсны зхатә напхгара змоу ҳәынҭқаррак аҳасбала Урыстәылатәи аимпериа иалалеит. Аҭоурыхҭҵааҩцәа аӡәырҩы ргәаанагарала, Аҧсуа аҳра егьырҭ ақырҭуа аҳрақәа (Қарҭли-Кахеҭии, Имереҭии, Гәуриеи, Гыртәылеи) излареиҧшмыз, Урыстәыла ианалала, иара аҳәынҭқарртәра ацәымӡӡеит.

1810 ш. Урыстәыла ацхыраарала аҧсуа аҳраҭыҧ ааникылоит иршьыз аҳ иҧеиҵбы Сафарбеи, аӡӡаахра ашьҭахь Гьаргь зыхьӡхаз. Жәабран 17, 1810 ш. аимператор Александр I Гьаргь Аҧсуа аҳраҿы шьҭрала аҳра аанызкылаз ҳәа дазхаиҵоит. Абасала, Аҧсны зхатәнапхгара змаз аҳраҵас Урыстәылатәи аимпериа иалалоит. Аҭоурыхҭҵааҩцәа аӡәырҩы ргәаанагарала Аҧсуа аҳра егьырҭ изалареиҧшмыз, ақырҭуа аҳрақәа (Қарҭли-Кахеҭии, Имеретии, Гәуриеи, гыртәылеи) ирҿырҧшны, Урыстәыла ианалала иара аҳәынқарратәра ацәымӡӡеит.

Урыстәылатәи арратә цхыраарала, урыстәылтәи арратә иерархиаҿы аҭыҧ ду аанызкылоз аҧсуа аҳ имчхара ҕәҕәахоит. Убас, аҵыхәтәантәи аҳ Михаил Гьаргь-иҧа Шервашиӡе (Чачба) аинрал-леитинанти аинрал-адиутанти рчын иара убас иман ац. Алеқсандр Невтәи иорденгьы.

Иара убас аҧсуа ҳәынҭқарцәа ашьхарыуааи агәылара инхоз аубыхцәеи ашаҧсыҕцәеи рыдгьылқәа рыҟны Урыстәыла анырра иацхраауан.

Кавказтәи аибашьра анҵәамҭазы (1864 ш.) Аҧсуа аҳра урыстәлатәи аусбарҭазы аҵакы ыӡит, иара убри ашықәсангьы 1864 ш. иаҧыхын. Уи аҭыҧаҿы аҟәатәи арратә ҟәша аҧҵан, ишиашоу Кавказ иҟаз аҳратә усбарҭа иаҵанакуа иҟан.

XIX ашәышықәса аҩбатәи азбжа аҧсуа жәлар рҭоурых аҿы зегь раасҭа арыцҳара рзаазгаз аамҭан. Убасҟан ауп аҳраҿы иҟаз амчқәа Османтәи аимпериахь массала аҧсуаа ахцаны ианкарцаз. Амҳаџьырра иахҟьаны аҧсуаа реиҳарак Рыҧсадгьыл ааныжьны ицар акәхеит, амилаҭтә ҭагылазаашьа шьаҭанкыла аҽаҧсахит. Иҭацәыз адгьылқәа егьырҭ ажәларқәа – аурысқәа, аерманқәа, аестонцәа, раҧхьа иргыланы Қырҭтәылантәи иааз аколонистцәа.1886 ш. Аҧсны инхоз ауааҧсыра рахьтә аҧсуаа 85,7% ракәызҭгьы иҟаз, 1897 шықәсазы 55,3% роуп инхаз. Абри адинамика егьырҭ ажәашықәсақәа иҟан.

1917 шықәсазы Урыстәылатәи аимпериа анеилаҳа, Аҧсны ауаажәларратә-политикатә мчқәа рыхәҭак Аҩада Кавкази даҕьысҭантәи ашьхарыуаа Реидгыла алаларазы иқәгылеит. Уи ашьҭахь аказакцәа рыри Кавказ ашьхарыуааи рҽеидыркылан Алада-Мрагыларатәи Реидгыла аҧырҵеит. Ари аидгылара Урыстәылатәи адемократиатә республика иахәҭакны иҟалар акәын. 1917 шықәсазы иаҧҵан Аҧснытәи Жәлар р-Совет – Аҧсны аиҳабыра раҧхьатәи русбарҭа.

Абхазии.

1918 шықәсазы Баҭым Ашьхарыуаа рреспублика аҧҵан, уи иадгылаз гәҭакыс ирыман ари Аҧсынгьы алалараны иҟоуп ҳәа. Аха ари ашықәсан Аҧсны ранапаҿы иааргеит убасҟан ишьақәгылаз Ақырҭуа Демократиатә Республика. Ари ареспублика иахагылаз аиҳабыра имҩаҧыргоз аполитика аҧсуа жәлар рполитикатәи рмилаҭтәи зинқәа рымхра иазкын. Машәырла иҟамлаӡеит хәажәкыра 4, 1921 шықәсазы аҭыҧантәи ауааҧсыра реиҳарак Аҧсны ақырҭуа еиҳабыра рымчра аҿагыларазы иқәгылаз Ар Ҟаҧшь иахьрыдгыаз.

Асоветтә аамҭа

1921 ш. хәажәкыра 31 рзы Аҧсны ареволиуциатә комитет ирыланаҳәеит ихьыҧшым Асоветтә Социалисттә Республика Аҧсны аҧҵара. Лаҵарамза 21 Қырҭтәылатәи ССР Аревком иара убри ашықәсазы Аҧсны ахьыҧшымра азханаҵеит.

Аҳәынҭқарра аиҭашьақәыргылараҿы рроль дуӡӡоуп Нестор Аполлон-иҧа Лакоба, Ефрем Алеқсеи-иҧа Ешба уҳәа егьырҭ аҳәынҭқарратә усзуҩцәа.

1921 ш. ҧхынҷкәын мзазы И.Сталини С. Орџьоникиӡеи зхагылаз Урыстәылатәи Акоммунисттә Партиа Кавказтәи абиуро иҟанаҵоз ақәыҕәҕәарала, Аҧснытәи АССР Қырҭтәылеи иареи рыбжьара Аиҩызаратә еиқәшаҳаҭра анапы аҵанаҩыр акәхеит.

1922 ш. ҧхынҷкәын мзазы Аҧснытәи АССР ахаҭарнак ЗСФСР аделегациа далахәны СССР ашьақәгыларазы Аиқәшаҳаҭра инапы аҵаиҩит.

1925 ш. ирыдыркылеит Аҧснытәи ССР Аконституциа, уи ала иара ЗСФСР еиҧш, СССР-гьы алҵра зылшоз суверентә ҳәынҭқарраны ирылаҳәан.

1931 ш. Аҧснытәи ССР СССР иахәҭакны иалаз Автономтә республиканы ишьақәыргылан. Сталин анапхгараҿы даныҟаз Аҧсны массала арепрессиақәа, мчыла аҧсуа жәлар ассимилиациа рзура ианаҿыз аамҭоуп ҳәа иазгзаҭоуп. Убри инаваргыланы ақырҭуа еиҳабыра массала Аҧсныҟа ақырҭқәа ааганы индырхон, уи иахҟьаны аҧсуаа рҭоурыхтә ҧсадгьыл аҟны еиҳа иеиҵоу милаҭны иҟалеит. Қырҭтәыла амчраҿы иҟаз имҩаҧыргоз аҧсуа милаҭ раамырбра аполитика иаҿагыланы изныкымкәа зықьҩыла аҧсуаа ықәгылоны агәынамӡара аадырҧшуан 1957, 1967, 1978, 1989 ашықәсқәа раан.

Ҳазҭагылоу аамҭа

1990 ш. алагамҭазы милаҭрацәала ишьақәгылоу Аҧсны жәлар зегьы рзы лидерны дцәырҵит аҭоурыхтә ҭҵаарадыррақәа рдоктор Владислав Григори-иҧа Арӡынба (1945—2010 шш.). Жәлар рдепутат СССР Иреиҳаӡоу Асовет алахәылаҩны даныҟаз автономтә еиҿкаарақәеи Асовет Еидгыла ажәлар маҷқәеи рзинқәа рыхьчара иазкыз азыӡбақәа рыдкылара дацхраауан. 1990 шықәса ҧхынҷкәын мзазы Аҧсны Иреиҳаӡоу Асовет дахагыланы уи аҳәынҭқарратә суверенитет аиҭашьақәыргылара ахырхарҭа шьҭихит.

1989-1990 шш. Қырҭтәыла Иреиҳаӡоу Асовет иаднакылеит Аҧсни Қырҭтәылеи ирыбжьаз аҳәынҭқарратә еизыҟазаашьқәеи 1921 шықәса инаркны асовет аамҭазтәи аҳәынҭқарратә еилазаарақәа зегьи раҧыхра аҵакы змаз азыӡбақәа жәпакы. Ари аҭакс Аҧсны Иреиҳаӡоу Асовет нанҳәа 25, 1990 ш. иаднакылеит Аҧсны аҳәынҭқарратә суверенитет азы Адекларациа.

Қарҭ бџьаршьҭыхла амчра рнапаҿы иааганы Қырҭтәыла арратә хеилак 1992 ш. жәабран мзазы Қырҭтәылатәи ССР Аконституциа аҧыхны 1921 ш. Қырҭтәыла Адемократиатә Республика Аконституциахь аиасразы азыӡба аднакылеит. Ари Аконституциаҟны Аҧснытәи АССР аҳәынҭқарратә-зинтә еизыҟазаашьақәа рсубиект аҳасабала иарбаӡамызт.

Ареспубликақәа реизыҟазаашьақәа рзинтә еилагарақәа рыриашара хықәкыс иҟаҵаны ҧхынгәы 23, 1992 шықәсазы Аҧсны Иреиҳаӡоу Асовет иаӡбеит 1925 ш. Аҧсны Аконституциа аус ауа иҟанаҵарц, иара убас иаднакылеит иҿыцу Аҧсны Ареспублика Агерби Абираҟи. Убри инадкыланы Аҧсны Ареспублика Иреиҳаӡоу Асовет Қырҭтәыла аиҳабыра рышҟа ааҧхьара ҟанаҵеит зинла иеиҟароу аҳәынҭқарратә-зинтә еизыҟазаашьақәа рышьақәыргыларазы. Ари аҭакс нанҳәа 14, 1992 ш. Қырҭтәыла Аҧсны иаҿагыланы аибашьратә агрессиа хацнаркит, хықәкыла иақырҭуам ауааҧсыра рықәхреи раамырбреи, аҧсуа жәлар рматериалтәи рдоуҳатәи культура абаҟақәа рыҧҽра иалагеит, егьырҭ массала ауаҩы изинқәа реилагара мҩаҧысуеит.

Агрессор абџьаршьҭыхла иҿагылара напхгара аиҭеит Аҧсны Иреиҳаӡоу Асовет ахантәаҩы В.Г. Аӡынба, Атәылахьчара Аҳәынҭқарратә хеилак ахантәаҩыс иқәгылаз.

Аҧсны ацхырааразы иааит шәҩыла Нхыҵ Кавказ, Аладатәи Урыстәыла, аказакцәа, Ҭырқәтәылеи Шьамтәылеи инхо аҧсуа-адыга диаспора ахаҭарнакцәа.

Ашьаарҵәыратә еибашьраҿы Аҧсны арбџьармчқәа ирылшеит ақырҭқәа рыр Аҧсны рықәцара, цәыббра 30, 1993 шықшсазы Егры аӡиас Аҧсни Қырҭтәылеи рҳәааҟны инаӡеит.

1994 шықәсазы Аҧсни Қырҭтәылеи рҳәааҿы иргылан Урыстәыла абжьаҟазартә мчқәа ИАР абираҟ иаҵагылаз.

Аибашьрашьҭахьтәи ашықәсқәа рзы Аҧсны аҭынч ҧсҭазаара шьақәыргылатәын аибашьра ихнарбгалаз аекономика, ИАР атәылақәа иақәнаҵаз асанкциақәа рҭагылазаашьаҿы. Асанкциақәа хықәкыс ирыман Қырҭтәыла иқәнаргылоз адҵақәа мчыла рыдкылара алыршара. Аха ареспублика зҭагылаз аауадаҩрақәа ирылҵын зхала иҟоу ҳәынҭқарраны аҟазаара шалшо аанарҧшит.

1999 шықәса ҭагалан инаркны милаҭрацәала иеилоу Аҧсны аганахьала Урыстәыла аполитика аҽаҧсахуа иалагеит. Урыстәылатәи анапхгара иазхаҵам аҳәынҭқарразы визадатәи аҭагылазаашьа аҧнаҵеит, урыстәылатәи атәылауаҩра аҭара аполитика амҩаҧгара иалагеит. Убри аан қырҭтәыла изныкымкәа ахысра аанкыларазы аиқәшаҳаҭра аибашьрашьҭахгьы хынтә иеилаганы (1998ш. лаҵарамзазы, 2006 шықәсазы ҧхынгәазы) Аҧсны иалалахьан 1993 шықәсазтәи аҵахара ацкы ауразы, аха урҭ аҽазышәарақәа зегьы лҵшәадан. Абри аҩыза агрессиатә политика мҩаҧнагоит Қырҭтәыла иахьатәи анапхгарагьы.

Иеидҵоу амилаҭқәа реиҿкаара ахылаҧшрала 1993 ш. абҵара мзазы Урыстәыла абжьаҟазаралеи Ашәарҭадареи аусеицуреи рзы Европатәи аиҿкаара алархәны ақырҭуа-аҧсуа еиҿцәажәарақәа мҩаҧысуан. Ирыҵаҩын акрызҵазкуаз ашәҟәқәа, хаҭала, 1994 шықәсазы лаҵарамза 4 аҟнытә «Аполитикатә ҭышәныртәаларазы аусмҩаҧгатәқәа ирызку алаҳәара». 1994 ш. лаҵарамза-рашәарамза инаркны Иеидҵоу амилаҭқәа реиҿкаара ахылаҧшрала аҭынчра ашьақәыргыларазы имҩаҧгаз аоперациа иабзоураны Аҧсни Урыстәылеи рыбжьара аҳәааҿы ахысрақәа аанкылан. Ихацыркхеит Қырҭҭәыла аҳәаа иаҧну Аҧсны Гал араион ахь ахҵәақәа рырхынҳәра. Ҳазҭагылоу аамҭазы, шамахамзар, аибашьраҧхьа ара инхоз ауааҧсыра зегьы ари араион ахь ирхынҳәын.

1994 ш. абҵара 26 рзы ирыдыркылеит Аҧсны Аҳәынҭқарра Аконституциа ҿыц, Аҧсны раҧхьатәи Ахадас далхын В. Г. Арӡынба.

1999 ш. жьҭаара 12 рзы ареферндум аихашьалақәа рыла ирыдыркылеит Аҧсны Аҳәынҭқарратә хьыҧшымразы Акт.

2005 ш. ажьырныҳәа мзазы Аҧсны Ахадас далхын С.У. Багаҧшь (1949–2011ш.).

2008 шықәса нанҳәа 26 рзы Қырҭтәыла Алада Уаҧстәыла ианақәла Урыстәыла аҭынчра ашьақәыргыларазы имҩаҧнагаз аоперациа ашьҭахь Урыстәылатәи Афедерациа Ахада Д.А. Медведев Аҧсны ахьыҧшымреи ҩ-ҳәынҭқаррак рыбжьара адипломатиатә еизыҟазаашьақәа рышьақәыргыларазы азыӡба идикылеит.

Ари ишәарҭадам аҿиареи аҳәынҭқарра ахьыҧшымра аиқәырхареи алзыршо хҭыс дуны иҟалеит Аҧсны жәлар рҭоурых аҿы.

Ирыҵаҩын Аҧсни Урыстәылеи рыбжьара аиҩызареи, аусеицуреи, аицхыраареи рзы Аиқәшаҳаҭра (2008 ш.), амчқәа еилаҵаны Аҧсны Аҳәынҭқарра аҳәаа ахьчаразы Аизыразра (2009ш.), Аҧсны Аҳәынҭқарра адгьылҵакыраҿы иеиду урыстәылатәи арратә база иазку Аизыразра (2010) уҳәа аҳәынҭқаррабжьаратәи аиҳабырабжьаратәи ашәҟәқәа жәпакы.

Урыстәыла адагьы Аҧсны азхарҵеит Венесуела, Никарагәуа, Науру, Вануату, Тувалу, иара убас Алада Уаҧстәылатәи Ареспубликеи Приднестровтәи Молдавиатәи Ареспубликеи.

2011 шықәсазы лаҵарамза 29 рзы Ахада Сергеи Багаҧшь иҧсҭазаара иалҵра инамаданы Жәлар Реизара аҳәынҭқарра ахада иалхра рыланаҳәеит.

2011 ш. нанҳәа 29 рзы изаамҭанытәым алхрақәа рышьҭахь Аҧсны Ахадас далхын Алеқсандр Золотинск-иҧа Анқәаб.

2014 ш. маитәи аполитикатә кризис анаҩс, уи иалҵшәаны Алеқсандр Анқәаб имаҵура дамхын. Жәлар Реизара аҳәынҭқарра ахада иалхразы ирыланаҳәаз изаамҭанытәым алхрақәа раан аоппозициатә партиа «Жәлар ракзаара Афорум» ҧхынгәы 1 азы имҩаҧнагаз аизара ду аҟны Аҧсны Ахадас Рауль Ҳаџьымба икандидатура иадгылеит. Ахада ихаҭыҧуаҩыс иқәыргылан Аҧсны жәлар Рџьынџьтәылатә еибашьра аветеранцәа руаажәларратә еиҿкаара «Аруаа» ахантәаҩы Виталии Габниа икандидатура.

2014 шықәса нанҳәа 24 рзы Аҧсны Аҳәынҭқарра Ахадас далхын Рауль Џьумка-иҧа Ҳаџьымба. Официалла имаҵура ааникылеит 2014 шықәса цәыббра 25 рзы.

2014 ш. цәыббра 27 рзы Аҧсны Ахадас иалхыз Рауль Ҳаџьымбеи Москва амҵан Ново-Огариова арезиденциаҟны Урыстәыла Ахада Владимир Путини еиҧылеит. Аиҧылараҿы иалацәажәан изаамҭанытәу ашықәс нҵәаанӡа Аҧсни Урыстәылеи аиҩызареи, аусеицуреи, аицхыраареи рзы аиқәшаҳаҭра ҿыц рыбжьаҵара. Аиқәшаҳаҭра ҿыц азы хықәкы ҿыцны иарбан исуверентәу аҳәынҭқаррақәа ҩба рыбжьара аинтеграциа аҩаӡара хаҭабзиарала ашьҭыхра. Иалацәажәан иара убас Урыстәылатәи Афедерациа аганахьала Аҧсны иаиууа афинанстә цхыраара ацҵара, иара убас атәыла урыстәылатәи аинвесторцәа дуқәа радҧхьалара аус ацхыраара ишазыхиоу атәы.

2014 ш. абҵара 24 рзы Шәача ақ. Аҧсни Урыстәылеи рхадацәа Рауль Ҳаџьымбеи Владимир Путини рнапы аҵарҩит Аҧсни Урыстәылеи рыбжьара аиҩызареи астратегиатә усеицуреи рзы Аиқәшаҳаҭра.

Аиқәшаҳаҭра Аҧсни Урыстәылеи реизыҟазаашьа астратегиатә усеицура зхаҭабзиара ҿыцу аҩаӡарахь иханагалоит. Уи иазгәанаҭоит атәылахьчареи ашәарҭадареи рзеиҧш ҵакыра аҧҵара, адәахьтәи аполитика аицахылаҧшра, азеиҧштә социалтәи економикатәи ҵакыра ашьақәыргылара, Аҧсны асоциалтә-економикатә ҿиара ацхыраара аҭара, апостсоветтә ҵакыраҿы атәыла аинтеграциатә процессқәа ихаҭәаанагӡаны ралахәраҿы Урыстәыла аҧшьгаралеи ацхырааралеи инагӡахо аҭагылазаашьақәа азаҧҵара, акультуратә, адоуҳатә, агәыҳалалратә ҵакыра аҧҵара.

2014 ш. ҧхынҷкәын 22 Аиқәшаҳаҭра шьақәырҕәҕәан Аҧсны Жәлар Реизараҿы, 2015 ш. ажьырныҳәа 23 рзы ишьақәырҕәҕәан Урыстәылатәи Афедерациа Аҳәынҭқарратә Думаҟны.

 
 
 
 
© 2015 Аҧсны Ахада Иусбарҭа, Аҟәа ақ., Амҳаџьырқәа рымҩа, 32, АҬЕЛ.: +7 840 226 46 31, АФАКС: +7 840 226 46 31
info@presidentofabkhazia.org